کد مطلب:369956 جمعه 20 اسفند 1395 آمار بازدید:548
31 - شکر نعمت و کفران آن - چشم پوشی از بدیها
بسم الله الرحمن الرحیم
و اءن اشكر الحسنة و اغصی عن السیئة .
درخواست توفیق
به خواست باری تعالی این دو جمله از دعای شریف مكارم الاخلاق موضوع سخنرانی و بحث امروز است . امام سجاد علیه السلام در پیشگاه خداوند عرض می كند: بار الها! به من توفیق عنایت فرما كه خوبی ها را شكر گزار با شم و از بدی ها چشم پوشی نمایم .
برای روشن شدن معنای جمله اول دعای امام لازم است معنای شكر را بدانیم .
الشكر ثلاثة اءضرب : شكر القلب و هو تصور النعمة ، و شكر اللسان و هو اثناء علی المنعم ، و شكر سائر الجوارح و هو مكافاة النعمة بقدر استحقاقه (1)
شكر قلب
راغب می گوید شكر سه گونه است : یكی شكر قلب است و آن تصور نعمت است ، آن دیگر شكر زبان است و آن ثنا گفتن و حمد نمودن منعم است ، و سوم شكر جوارح و آن به كار بردن عضو است در استفاده از نعمت .البته شكر قلب ، یعنی تصور نعمت ، مهمتر از شكر زبان و شكر جوارح است ، زیرا قلب كانون اراده و مركز تصمیم است ، زبان و دیگر جوارح به فرمان مركز فرماندهی است . وقتی آدمی در دل باور داشته باشد كه هر چه نعمت در اختیار اوست از خداوند است ، طبعا زبان و جوارح تحت تاءثیر شكر قلب قرار دارند و انسان با تمام وجود شكر گزار خدا خواهد بود، و این مطلب در خلال روایات خاطر نشان گردیده است :
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : من انعم الله علیه بنعمة ففرفها بقلبه فقد ادی شكرها. (2)
امام صادق (ع ) فرموده : كسی كه خداوند به وی نعمتی را عطا می فرماید و دل او عارف است كه آن نعمت عطیه الهی است ، با همان معرفت قلبی شكر نعمت را به جای آورده است .
سؤ ال موسی از خداوند
روی ان موسی علیه السلام قال فی مناجاته : الهی خلقت آدم بیدك و اسكنته جنتك و زوجته حواء امتك فكیف شكرك ، فقال علم ان ذلك منی فكانت معرفته شكرا. (3)
روایت شده كه حضرت موسی بن عمران در مناجات خود به پیشگاه خداوند عرض كرد: بار الها! آدم را به دست خودت آفریدی ، در بهشت خودت او را جای دادی ، حوا را به همسریش گزیدی ، او چگونه ترا شكر نمود؟ خداوند فرمود: آدم دانست كه همه آن نعمتها از من است و او با این معرفت ، شكر مرا به جای آورد. كسی كه در دل باور دارد تمام نعمتها از خداوند است و با این باور عالی ترین شكر را به جای آورده و ادای وظیفه قلبی را نموده است ، او باید مراقبت نماید كه در مقام عمل نیز شكر گزار نعمتهای الهی باشد و هر نعمت در جائی صرف شود كه مرضی صاحب نعمت است ، یعنی با هیچ یك از عطایای الهی مرتكب گناه نشود، خواه آن عطایا جوارح و اعضای بدن باشد كه به اختیار اراده او به كار می رود و خواه نعمتهای خارج از وجود انسان باشد، مانند مال ، مقام ، محبوبیت ، نفوذ كلام ، و دیگر نعمتهایی از این قبیل ؛و شكر جامع ، به كار بردن نعمت بر وفق رضای الهی و اجتناب از گناهان است .
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : الشكر للنعم اجتناب المحارم و تمام السشكر قول العبد: الحمدلله رب العالمین . (4)
كفران نعمت
امام صادق (ع ) فرمود: شكر نعمتها پرهیز از گناهان است و شكر تمام و كامل این است كه بنده خدا بگوید: الحمدلله رب العالمین . - بنابراین اگر انسانی با دست و زبانش ، با قلم و قدمش ، با مال و ثروتش ، و با جاه و مقامش اعمالی را انجام دهد كه مرضی خدا باشد ، او با عمل پاك و منزه خود شكر نعمت را به جای آورده است ، و اگر با یكی از آن نعمتها مرتكب گناه گردد، با آن عمل كفران نعمت نموده است . شكر نعمت دست ، رفع نیازهای زندگی یا دست افتاده گرفتن است و كفران نعمت دست ، دزدی كردن و یا بر سر مظلوم كوبیدن است . شكر نعمت مقام ، حمایت مظلوم و كوتاه كردن دست ظالم است ، و كفران نعمت مقام ، بی اعتنایی به ضعفا و یاری كردن به ستمكاران و زورگویان است . علی (ع ) با نظامیان خود به منزل ذی قار رسید، در آنجا توقف نمود. امام (ع ) نعلین پاره خود را تعمیر می نمود. عبدالله بن عباس به حضورش آمد. به وی فرمود: قیمت نعلین من چیست ؟ عرض كرد قیمتی ندارد:
اقامه عدل و ارزش حكومت
فقال علیه السسلام : و الله لهی احب الی من امرتكم الا ان اقیم حقا او ادفع باطلا (5)
فرمود: قسم به خدا این نعلین بی ارزش نزد من محبوبتر است از حكومت بر شما، مگر آنكه بتوانم از سنگر حكومت استفاده معنوی و الهی بنمایم ، حقی را بر پا دارم یا باطلی را دفع نمایم . اجر شكر گزاری : شكر نعمت در پیشگاه خداوند اجر عبادت دارد و صاحبان نعمت با انجام این وظیفه مقدس از پاداش بزرگ خداوند برخوردار می گردند و این بشارت ضمن روایتی از رسول گرامی (ص ) به شكر گزاران اعلام گردیده است :
شكر عبادت است
عن النبی صلی الله علیه و آله قال ؛: الطاعم الشاكر له من الاجر كاجر الصائم المحتسب و المعافی الشاكر له من الاجر كاجر المبتلی الصابر و المعطی الشاكر له من الاجر كاجر المحروم القانع . . (6)
رسول اكرم صلی اللّه علیه و آله فرموده است : آن كس كه غذا می خورد و سپاسگزار خداوند است ، اجر او همانند پاداش كسی است كه برای خدا و به منظور نیل به ثواب الهی روزه گرفته است ؛كسی كه سالم است و خدا را بر نعمت سلامت شكر می كند، اجر او همانند اجر بیمار با ایمانی است كه برای خداوند در بیماری صبر می كند؛كسی كه از نعمت خداوند برخوردار است و به دگران اعطا می نماید، اجر او همانند اجر تهیدست محرومی است كه برای خدا قانع است و مضیقه زندگی را تحمل می نماید.
گاهی دنیا به كام افراد گناهكار می گردد و پی در پی از نعمتهای گوناگون برخوردار می شوند و تراكم نعمتها را برای خود سعادت می پندارد، غافل از آنكه آن نعمتها غفلتشان را افزایش می دهد و با گذراندن ایام حیات گناه آلودشان ، منازل سقوط را تدریجا می پیماید. قرآن شریف درباره اینان فرموده :
نعمت و افراد غافل
و الذین كذبوا بایاتنا سنستدرجهم من حیث لا یعلمون . (7)
كسانی كه آیات ما را تكذیب می كنند، آنان را به نعمتهای خود متنعم می سازیم و همان نعمتها مایه افزایش غفلتشان می شود و بدون اینكه خودشان بدانند مدارج هلاكت و تباهی را می پیمایند.
عن الصادق علیه السلام انه سئل عن هذه الایة فقال : هو العبد یذنب الذنب فتجدد له النعمة تلهیه تلك النعمة عن الاستغفار من ذلك الذنب . . (8)
از امام صادق (ع ) درباره این آیه سؤ ال شد، فرمود: او بنده ای است كه گناه می كند و نعمت بر وی تجدید می شود و همان تجدید نعمت ، او را غافل می كند و از استغفارش باز می دارد.
صاحبان نعمت برای اینكه خود را بشناسند، از وضع معنوی خویش آگاه گردند، و بدانند كه آیا از افراد غافل اند و مشمول آیه استدراج اند یا نه به این روایت توجه نمایند:
ارزش حمد الهی
عن سنان بن ظریف قال ، قلت لا بیعبدالله علیه السلام : خشیت ان اكون مستدرجا .قال ولم . قال لانی دعوت الله ان یرزقنی دارا فرزقنی ، و دعوت الله ان یرزقنی الف درهم فرزقنی الفا، و دعوته ان یرزقنی خادما فرزقنی خادما. قال فای شی ء تقول ؟ قال اقول : الحمدلله . قال : فما اعطیت افضل مما اعطیت . (9)
سنان بن ظریف می گوید: به امام صادق (ع ) عرض كردم : من خائفم از اینكه مستدرج باشم . فرمود: برای چه ؟ گفتم از خدا خواستم به من خانه ای بدهد خانه داد، خواستم به من صد هزار درهم بدهد هزار درهم داد، خواستم به من خادمی بدهد خادم داد. فرمود: در اجابت این درخواستها چه می گویی ؟ عرض كرد می گویم : الحمدلله . فرمود: عطیه حمدت از آن نعمتهایی كه به تو عطا شده برتر و بالاتر است . - یعنی با توجه به حضرت حق و حمد باری تعالی تو از مستدرجان نیستی ، از خدا غفلت نداری ، و به حساب آن گروه گناهكار و غافل نمی آیی .
نعمتهای تكوینی
جهانی كه در آن زیست می كنیم عالم وسایل و اسباب است و برای پیدایش هر موجودی در نظام آفرینش راه و مجرای خاصی مقرر گردیده كه باید از آن راه و بدان وسیله جامه تحقق بپوشد و به وجود آید. نعمتهای حضرت باری تعالی نیز از مجاری و طرقی كه قضای الهی بر آن تعلق گرفته است به مردم می رسد، با این تفاوت كه مجرای بعضی از نعمتها فقط علل تكوینی و شرایط خاصی است كه در نظام خلقت مقرر گردیده و دست انسان در پیدایش آنها مداخله ندارد، مانند نعمت آفتاب و تابش نور آن كه حیات انسانی و حیات نبات و حیوان وابسته به آن است و نعمتهای بسیاری از این جرم بزرگ كیهانی عاید بشر می گردد و همچنین نعمت باران كه بر اثر تبخیر آب ، تولید ابر و شرایط جوی باران می بارد و آدمی از وجود آب كه مایه حیات او و دیگر موجودات زنده است بهره مند می شود. برای ادای شكر این قبیل نعمتها باید حضرت آفریدگار را كه معطی نعمت است در دل و زبان حمد نمود و از پیشگاه مقدسش درخواست ادامه نعمت داشت . بعضی از نعمتهاست كه مجاری اعطای آنها كسانی از افراد بشرند و به شكلهای مختلف آن نعمتها به وسیله آنان به ما می رسد. در این قبیل موارد شرع مقدس دستور داده كه علاوه بر شكر خداوند كه خالق و معطی اصل نعمت است باید راه وصول به آن نعمت را كه انسانها هستند شكر نمود و مراتب حقشناسی را در مقابل آنان ابراز داشت . حضرت علی بن الحسین علیهما السلام در این باره فرموده است :
و اما حق ذی المعروف علیك فان تشكره و تذكر معروفه و تنشر له المقالة الحسنة و تخلص له الدعاء فیما بینك و بین الله سبحانه فانك اذا فعلت ذلك كنت قد شكرته سرا و علانیة ثم ان امكن مكافاءته بالفعل كافاءته و الا كنت مرصدا له موطنا نفسك علیها. (10)
شكر واسطه نعمت
در رساله حقوق امام سجاد (ع ) چنین آمده است : اما حق كسی كه درباره ات معروفی را انجام نموده و به تو نعمتی داده این است كه او را شكر نمایی و خوبی او را در یادت داشته باشی و آن را بگویی و نشر دهی و درباره او بین خود و و خداوند دعا نمایی و اگر چنین كردی شكر او را در نهان و آشكار بجا آورده ای سپس اگر می توانی نعمت او را تلافی كن و اگر قدرت نداری و نمی توانی منتظر فرصت باش و دل را برای تلافی كردن آن نعمت آماده و مهیا ساز.
در اسلام ، شكر كسی كه واسطه وصول نعمت به ما باشد بسیار مهم شناخته شده و در كنار شكر خداوند كه صاحب نعمت است باید واسطه وصول نعمت را نیز شكر نمود و حق خدمت او را بجا آورد و در این باره روایات بسیاری از اولیای گرامی اسلام رسیده است :
عن علی به موسی الرضا علیهما السلام قال : من لم یشكر المنعم من المخلوقین لم یشكر الله عزوجل . (11)
حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام فرموده : كسی كه شكر نعمت مخلوق خدا را ادا نكند شكر خداوند خالق را ادا ننموده و بجا نیاورده است .
شكر خدا و والدین
نعمت حیات و قوایی كه برای ادامه آن لازم است بزرگترین نعمت خداوند برای ماست و باید شكر این نعمت بزرگ را به جا آوریم .
ولی می دانیم كه این نعمت گرانقدر به وسیله پدر و مادر به ما اعطا شده است و اگر آن دو نمی بودند ما به وجود نمی آمدیم . بنابراین طبق دستور اسلام ، وظیفه داریم در نعمت زندگی ، خداوند را شكرگزار باشیم و همچنین پدر و مادر را كه مجرای این فیض بزرگ بوده اند شكر نمائیم . خداوند در قرآن شریف به انسان توصیه نموده است :
ان اشكر لی ولوالدیك . (12)
مرا پدر و مادرت را شكر گزار باش .
شكر متعلم از معلم
علم نیز فیضی است از طرف باری تعالی و باید او را در اعطای این نعمت ، سپاسگزار باشیم ولی می دانیم كه مجرای فیض علم ، معلم است ، اوست كه در مدارج مختلف علمی دست محصل را می گیرد و قدم به قدم به پیشرویش موفق می دارد. بنابراین تمام افراد تحصیلكرده باید آموزگاران ، دبیران ، مدرسین و استادان خود را در هر مرتبه و مقامی كه باشند شكر نمایند:
عن علی علیه السلام قال : اكرم ضیفك و ان كان حقیرا و قم من مجلسك لابیك و معلمك و ان كنت امیرا. (13)
علی علیه السلام فرموده : مهمانت را احترام كن اگر چه او از نظر شخصیت اجتماعی ارزش بزرگ ندارد و همچنین به احترام پدر و معلمت قیام كن و برپا خیز اگر چه فرمانروای جامعه باشی .
برای آنكه بدانیم شكر نعمت مخلوق در پیشگاه باری تعالی تا چه حد ارزنده و مهم است ، باید تمام شنوندگان محترم در روایتی كه از رسول گرامی اسلام (ص به عرض می رسانم كمال دقت و توجه را مبذول دارند و عملا در طول زندگی خود مدلول آن روایت را به كار بندند، پیش از آنكه روز قیامت فرا رسد و محكمه عدل الهی برپا گردد و از غفلتی كه در دنیا نسبت به شكر وسایط نعمتهای الهی داشته اند، سرافكنده شوند و دچار تاءثر و ناراحتی گردند:
اهمیت شكر مخلوق
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : یؤ تی بعبد یوم القیامة فیوقف بین یدی الله عزوجل فیاءمر به الی النار. فیقول ای رب ! امرت بی الی النار و قد قراءت القرآن . فیقول الله : ای عبدی ! انی انعمت علیك و لم تشكر نعمتی . فیقول ای رب انعمت علی بكذا، شكرتك بكذا و انعمت علی بكذا فشكرتك بكذا. فلا یزال یحصی النعم و یعدد الشكر. فیقول الله تعالی : صدقت عبدی الا انت لم تشكر من اجریت علیك نعمتی علی یدیه و انی قد آلیت علی نفسی ان لا اقبل شكر عبد بنعمة انعمتها علیه حتی یشكر من ساقها من خلقی الیه . (14)
رسول اكرم صلی اللّه علیه و آله فرمود: بنده ای را در قیامت به پیشگاه الهی می آوردند و خداوند درباره او فرمان عذاب می دهد. عرض می كند بارالها! درباره ام امر به دوزخ فرمودی با آنكه من در دنیا مسلمان و قاری قرآن بودم . خداوند می فرماید: بنده من ! نعمتهایی را به تو دادم و شكر آنها را به بجای نیاوردی . عرض می كند: بارالها! فلان نعمت را دادی ترا شكر كردم ، فلان نعمت را دادی ترا شكر نمودم ، یك به یك نعمتها را می شمرد و از شكرها نام می برد. خداوند می فرماید: بنده من ! راست می گویی ، جز آنكه كسی را كه من به دست او نعمت خود را به تو رساندم شكر نكردی ، و من با خود عهد نموده ام شكر نعمتهایی را كه به بنده ای داده ام نپذیرفتم تا شكر كند كسی را كه نعمت من توسط او به وی رسیده است .
شكر واسطه نعمت علاوه بر اینكه اطاعت از خالق و حقشناسی از مخلوق است ، دارای اثر روانی است و شكرگزار، خود از آن اثر منتفع می گردد.
اثر روانی شكر مخلوق
عن علی علیه السلام قال : شكرك للراضی عنك یزیده رضاء و وفاء و شكرك للساخط علیك یوجب لك منه صلاحا و تعطفا. (15)
علی (ع ) فرموده : آن كس كه به تو نعمت می دهد و شكرش را ادا می كنی اگر قلبا از تو راضی باشد، شكرت بر خشنودی و وفایش می افزاید و اگر بر تو خشمگین باشد، شكر تو موجب صلاح ضمیر و عطوفتش می گردد.
امام سجاد (ع ) در جمله اول دعا كه موضوع سخنرانی امروز است ، در پیشگاه خداوند عرض می كند:
شكری كه اعلام خطر است
و ان اشكر الحسنة ؛بارالها! موفقم بدار كه خوبی را شكر نمایم . ملاحظه می كنید امام (ع ) به گونه ای سخن گفته كه شامل تمام نعمتها می شود، خواه نعمتهایی كه آفریدگار بدون واسطه به او اعطا فرموده و خواه نعمتهایی كه با واسطه دست بشر به وی رسیده است . خلاصه ، شكر نعمت به معنای وسیع خود از وظایف قطعی افراد متنعم است و به صریح قرآن شریف شكر نعمت موجب افزایش آن می گردد و كفران نعمت ، عذاب شدید الهی را در پی دارد. ناگفته نماند كه شكر گزاری در زمینه اعطای نعمت ، بجا و صحیح است ، اما اگر كسی بدون دریافت نعمت زبان به شكرت بگشاید می توانی عمل او را نوعی اعلام خطر تلقی كنی ، زیرا كسی كه روزی بی حساب ترا شكر می كند ممكن است روزی بی حساب ترا شكر می كند ممكن است روزی بی حساب به ذم و بدگوییت زبان بگشاید و این مطلب را حضرت علی (ع ) در عبارت كوتاهی خاطر نشان فرموده است :
من شكر علی غیر احسان ذم علی غیر اساءة (16)
كسی كه بدون احسان ترا شكر می گوید، بدون بدی نیز ترا مذمت می كند.
امام سجاد (ع ) در جمله دوم دعا كه موضوع سخنرانی امروز است به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و اغصی عن السیئة : بارالها! به من توفیق عنایت فرما كه از بدی ها چشم پوشی نمایم .
درس حسن نظر
یكی از برنامه های انسان سازی در مكتب آسمانی پیغمبران این بود كه به پیروان خود درس حسن نظر می دادند، به آنان می گفتند: جهان و جهانیان را از دیدگاه خوشبینی بنگرید و از عیبجویی و سوء نظر اجتناب نمایید و این درس انسانی از خلال بعضی از روایات استفاده می شود:
روی ان عیسی علیه السلام مر و الحواریون علی جیفة كلب . فقال الحواریون : ما انتن ریح هذا الكلب . فقال عیسی (ع ) ما اشد بیاض اسنانه . (17)
حضرت عیسی بن مریم در رهگذر با حواریون از كنار سگ مرده ای عبور كردند. حواریون از تعفن و بوی بد آن لاشه سخن گفتند، اما حضرت عیسی (ع ) فرمود: چقدر دندانهایش سفید است از جمله صفات حضرت باری تعالی آشكار نمودن خوبی ها و پوشاندن بدی ها است :
تشبه به كامل
یا من اظهر الجمیل و ستر القبیح : اگر انسانی بتواند این دو صفت بزرگ را تمرین كند و خویشتن را به آن دو متخلق سازد، او به كامل مطلق یعنی ذات اقدس الهی تشبه یافته است و امیر المؤ منین (ع ) از این مزیت و كمال ، برخوردار بود:
عن علی بن ابیطالب علیه السلام انه قال : لو وجدت مؤ منا علی فاحشة لسترته بثوبی او قال علیه السلام بثوبه . (18)
علی (ع ) فرمود: اگر مؤ منی را در حال گناه مشاهده كنم او را با لباس خود می پوشانم ، یا آنكه فرموده است با لباس خودش می پوشانم . اولیای گرامی اسلام درباره سیئات یا كارهای بد از ابعاد مختلف سخن گفته و در هر بعدی وظیفه اسلامی و انسانی پیروان خود را بیان نموده است . در جایی كه دیگری به شما نیكی كند وظیفه شما شكرگزاری اوست و این مدلول جمله اول دعای امام سجاد (ع ) موضوع سخنرانی امروز است : و ان اشكر الحسنة .
در جایی كه دیگری به شما بد كند وظیفه كرامت خلق شما چشم پوشی و نادیده گرفتن بدی اوست و این دستور، مدلول جمله دوم دعای حضرت سجاد (ع ) در بحث امروز است : و ان اغضی عن السیئة . در جایی كه شما موفق شدید به دگری احسان نمایید، خداوند را بر این موفقیت حمد كنید و شكر او را در كار نیكی كه انجام داده اید بجای آورید. در جایی كه شما دچار لغزش گردیدید و نسبت به دگری بد كردید، استغفار كنید و از پیشگاه خداوند طلب آمرزش نمایید، و این مدلول حدیث امام صادق (ع ) است :
عن ابی عبدالله علیه السلام قال : اذا احسنتم فاحمدو الله و اذا اساءتم فاستغفرو الله . (19)
در جایی كه از دگری به شما نعمتی رسیده آن را همواره به خاطر داشته باشید و از یاد نبرید، جایی كه شما به دگری خدمت نموده اید و به وی نعمتی داده اید آن را فراموش كنید مبادا موقعی بر سرش منت بگذارید و اجر خود را در پیشگاه پروردگار عالم از میان ببرید و این نیز مدلول حدیثی از امیرالمؤ منین است :
عن علی علیه السلام قال : اذا صنع الیك معروف فاذكره و اذا صنعت معروفا فانسه . (20)
بزرگواری های اخلاقی
در جایی كه شما به دگری احسان می كنید و او را از اعطای خویش برخوردار می سازید، بكوشید در كیفیت احسان ، نكاتی را كه حضرت صادق (ع ) ضمن حدیثی تذكر داده است رعایت كنید و بدین وسیله عمل نیك خود را در پیشگاه حضرت باری تعالی گرانقدر نمایید. عن ابیعبدالله علیه السلام قال : راءیت المعروف لا یصلح الا بثلاث خصال : تصغیره و تستیره و تعجیله . فانك اذا صغرته عظمته عند من تصنعه الیه ، و اذا سترته تممته ، و اذا عجلته هناته . (21)
امام صادق (ع ) فرموده : صلاح و شایستگی عمل معروف را وابسته به سه چیز می بینم : كوچك شمردن ، پنهان داشتن ، و تعجیل در انجام آن . چه وقتی عطای خود را كوچك شمردی آن را در نظر گیرنده عطا بزرگ نموده ای ، وقتی خدمت خود را پنهان داشتی نعمت را تتمیم و تكمیل كرده ای ، و چون در انجام خدمت عجله نمایی آن را بر گیرنده نعمت گوارا ساخته ای .
تشویق منعم
شكر حسنات و چشم پوشی از سیئات در جوامع بشری دارای فواید روانی و آثار عملی است و هر یك در جای خود می تواند نتیجه مفیدی به بار آورد. شكر نعمت مایه تشویق منعم است ، در وی اثر روحی می گذارد و او را به علاقه و رغبت بیشتری به خدمات اجتماعی وا می دارد؛بعلاوه ، دگران را نیز به راه نیكوكاری سوق می دهد و بر تعداد خدمتگزاران می افزاید و در نتیجه ، جامعه از تعاون و رفاه بیشتری برخوردار می گردد. برعكس ، بی تفاوتی در مقابل احسان و خودداری از شكر منعم مایه دلسردی و یاءس می شود و خدمتگزاران را در ادامه خدمت بی رغبت می نماید. اثر مفید تشویق منحصر در شكر منعم و خدمتگزاری اهل احسان نیست ، بلكه تشویق می تواند محصل خردسال و جوان را در رشته درس خواندن ، كارمند دولت را در وظایف اداری و نیروهای مسلح را در دفاع از كشور، بیش از پیش دلگرم نماید و آنان را با جدیت زیادتری در ادامه كار وادار می سازد. حضرت امیرالمؤ منین (ع ) ضمن عهدنامه خود تشویق نظامیان خدمتگزار و نام بردن از خدمات آنان را اكیدا به مالك اشتر، والی مصر، توصیه فرموده و این مطلب را در خلال این بیان خاطر نشان ساخته است :
و واصل فی حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلی ذو و البلاء منهم ، فان كثرة الذكر لحسن افعالهم تهز الشجاع و تحرض الناكل . (22)
همواره از نظامیان خدمتگزار به نیكی یاد كن و كارهای بزرگی را كه انجام داده اند به شمار آور؛چه زیاد نام بردن از كارهای نیك آنان افراد شجاع را تحریك می كند و اشخاص سست را ترغیب می نماید و به تحرك و فعالیت وادار می سازد.
ضرر حق ناشناسی
برای آنكه بدانیم حق شناسی از منعم در آیین مقدس اسلام تا چه حد محبوب و مورد توجه است ، می توانیم در سخنان اولیای دین كه درباره كفران نعمت گفته اند، دقت نماییم تا متوجه شویم كه حق ناشناسی از معروف چه اندازه در اسلام مورد بغض و بدبینی است :
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : لعن الله قاطعی سبیل المعروف و هو الرجل یصنع الیه المعروف فیكفره فیمنع صاحبه ان یصنع ذلك الی غیره .(23)
امام صادق (ع ) فرموده : خدا لعنت كند كسی را كه قطع راه معروف می نماید و مانع احسان نیكوكار می گردد؛او مردی است حق ناشناس ؛به وی احسان می شود، نعمت منعم را كفران می نماید و بر اثر این عمل ناروا راه خیر را سد می كند و مانع آن می گردد كه نیكوكار در مورد شخص دگری قدم بردارد و كار معروفی را درباره او انجام دهد.
منشاء كرامت خلق
چشم پوشی از سیئه مانند شكر حسنه دارای اثر مفید روانی و اجتماعی است ؛شكر حسنه ، اهل معروف را در راه خیر تشویق می كند و كسانی را كه اهل معروف نیستند به این راه سوق می دهد. چشم پوشی از سیئه نیز می تواند زمینه كرامت خلق شود و آدمی به سجیه عفو و اغماض گرایش یابد و اگر چشم پوشی نشود چه بسا پی گیری از یك سیئه سیئات بسیار گردد، مایه تشاجر و اختلاف شود، و ممكن است در مواقعی كار تشاجر به مفاسد ندامت بار و غیر قابل جبران منتهی گردد.
در پایان بحث شكر نعمت ، لازم می داند نكته ای را به عرض شنوندگان محترم برساند، امید است مفید و سودمند افتد. امام سجاد (ع ) در جمله اول دعای مورد بحث امروز در پیشگاه خداوند عرض می كند:
انفاق مسرفانه
و ان اشكر الحسنة : بارالها! موفقم بدار كه نیكی را شكرگزار باشم . به كار بردن كلمه حسنه در زمینه اعطای نعمت روشنگر این مطلب است كه انفاق مالی اگر بجا و نیكو باشد سزاوار شكر است و باید از عمل منعم قدردانی نمود، اما اگر انفاق ، نابجا و در غیر مورد باشد، نه تنها شایسته شكر نیست بلكه ممكن است در پاره ای از موارد بر اثر اسراف و تضییع مال شایان توبیخ باشد. گاه شخص شهرت طلب و خودخواه مجلس ضیافتی تشكیل می دهد و از جمعی دعوت می كند، هدفش از این دعوت ، پذیرایی دوستانه و ضیافت برادرانه نیست بلكه می خواهد خود را نشان بدهد و خویشتن را بلند آوازه نماید. از این رو در تهیه غذا و كیفیت آن افراط می كند و به اسراف و زیاده روی دست می زند و چون طعام تهیه شده چندین برابر نیاز مهمانان بوده ، پس از پذیرایی قسمت اعظم غذا در سفره باقی می ماند و بدبختانه بیشتر غذای باقی مانده در ظروف زباله ریخته می شود و تبذیر و اسراف نعمت به میان می آید. این قبیل انفاقها را شرع مقدس ، احسان نمی داند و انفاق كننده استحقاق شكر ندارد.
برای آنكه این مطلب هر چه بهتر روشن شود، در اینجا قسمتی از روایت حضرت مولی الموحدین ، امیرالمؤ منین ، علی علیه السلام را كه در خصوص امر مال و چگونگی صرف آن توضیح داده و شیعیان خود را آگاه فرموده است ، تقدیم شنوندگان محترم می نماید.
من كان فیكم له مال فایاه و الفساد، فان اعطاءه فی غیر حقه تبذیر و اسراف و هو یرفع ذكر صاحبه فی الناس ویضعه عند الله و لم یضع امرء ما له فی غیر حقه و عند غیر اهله الا حرمه الله شكرهم و كان لغیره ودهم فان بقی معه منهم بقیة ممن یظهر امرء ماله فی غیر حقه و عند غیر اهله الا لم یكن له من الخط فیما اتی الا محمدة اللئام و ثناء الاشرار مادام علیه منعما مفصلا. فمن كان منكم له مال فلیصل به القرابة و لیحسن منه الضیافة و لیفك به العانی و الاسیر و ابن السبیل فان الفوز بهذه الخصال مكارم الدنیا و شرف الاخرة . (24)
رفعت ریاكارانه
كسی از شما كه دارای مال و ثروت است بپرهیزد از فساد، چه آنكه اعطای مال در غیر مورد تبذیر است و اسراف و این عمل ناروا یاد صاحبش را بین مردم زیاد می كند و نامش را بالا می برد، ولی نزد باری تعالی او را پست می كند و موجب انحطاطش می گردد و هیچ انسانی مال خود را در غیر حق و در مورد افراد نااهل صرف نمی كند، مگر آنكه خداوند او را از شكرگذاری دریافت كنندگان به جای مانده باشد و زبان به شكر و خیر خواهی صاحب مال بگشایند، هدفشان چاپلوسی و دروغگویی است و هیچ فرد متمكن ، مال خود را در غیر حق و برای نااهل صرف ننموده مگر آنكه نصیبش از آن پرداخت نابجا و بی مورد، ستایش فرومایگان و مدح اشرار بوده ، آن هم نه همیشه و به طور دائم بلكه تا وقتی كه نعمت منعم را دریافت می كنند و از فضل و عنایت او برخوردارند.
صرف مال در مجاری صحیح
سپس علی (ع ) به دوستان خود فرمود: هر یك از شما كه دارای مال است آن را در راه صله رحم یا مهمانی نیكو و پسندیده صرف نماید یا آنكه مال خود را در راه نجات و رهایی كسانی كه در رنج و تعصب اند یا آنكه اسیر یا ابن السبیل اند به كار گیرد و موجبات آزادی و رفع گرفتاری آنان را فراهم آورد كه دست یافتن به این خصال حمیده ، مایه كرامت و بزرگواری دنیا و موجب شرف و فضیلت در عالم آخرت است .
و اءن اشكر الحسنة و اغصی عن السیئة .
درخواست توفیق
به خواست باری تعالی این دو جمله از دعای شریف مكارم الاخلاق موضوع سخنرانی و بحث امروز است . امام سجاد علیه السلام در پیشگاه خداوند عرض می كند: بار الها! به من توفیق عنایت فرما كه خوبی ها را شكر گزار با شم و از بدی ها چشم پوشی نمایم .
برای روشن شدن معنای جمله اول دعای امام لازم است معنای شكر را بدانیم .
الشكر ثلاثة اءضرب : شكر القلب و هو تصور النعمة ، و شكر اللسان و هو اثناء علی المنعم ، و شكر سائر الجوارح و هو مكافاة النعمة بقدر استحقاقه (1)
شكر قلب
راغب می گوید شكر سه گونه است : یكی شكر قلب است و آن تصور نعمت است ، آن دیگر شكر زبان است و آن ثنا گفتن و حمد نمودن منعم است ، و سوم شكر جوارح و آن به كار بردن عضو است در استفاده از نعمت .البته شكر قلب ، یعنی تصور نعمت ، مهمتر از شكر زبان و شكر جوارح است ، زیرا قلب كانون اراده و مركز تصمیم است ، زبان و دیگر جوارح به فرمان مركز فرماندهی است . وقتی آدمی در دل باور داشته باشد كه هر چه نعمت در اختیار اوست از خداوند است ، طبعا زبان و جوارح تحت تاءثیر شكر قلب قرار دارند و انسان با تمام وجود شكر گزار خدا خواهد بود، و این مطلب در خلال روایات خاطر نشان گردیده است :
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : من انعم الله علیه بنعمة ففرفها بقلبه فقد ادی شكرها. (2)
امام صادق (ع ) فرموده : كسی كه خداوند به وی نعمتی را عطا می فرماید و دل او عارف است كه آن نعمت عطیه الهی است ، با همان معرفت قلبی شكر نعمت را به جای آورده است .
سؤ ال موسی از خداوند
روی ان موسی علیه السلام قال فی مناجاته : الهی خلقت آدم بیدك و اسكنته جنتك و زوجته حواء امتك فكیف شكرك ، فقال علم ان ذلك منی فكانت معرفته شكرا. (3)
روایت شده كه حضرت موسی بن عمران در مناجات خود به پیشگاه خداوند عرض كرد: بار الها! آدم را به دست خودت آفریدی ، در بهشت خودت او را جای دادی ، حوا را به همسریش گزیدی ، او چگونه ترا شكر نمود؟ خداوند فرمود: آدم دانست كه همه آن نعمتها از من است و او با این معرفت ، شكر مرا به جای آورد. كسی كه در دل باور دارد تمام نعمتها از خداوند است و با این باور عالی ترین شكر را به جای آورده و ادای وظیفه قلبی را نموده است ، او باید مراقبت نماید كه در مقام عمل نیز شكر گزار نعمتهای الهی باشد و هر نعمت در جائی صرف شود كه مرضی صاحب نعمت است ، یعنی با هیچ یك از عطایای الهی مرتكب گناه نشود، خواه آن عطایا جوارح و اعضای بدن باشد كه به اختیار اراده او به كار می رود و خواه نعمتهای خارج از وجود انسان باشد، مانند مال ، مقام ، محبوبیت ، نفوذ كلام ، و دیگر نعمتهایی از این قبیل ؛و شكر جامع ، به كار بردن نعمت بر وفق رضای الهی و اجتناب از گناهان است .
عن ابیعبدالله علیه السلام قال : الشكر للنعم اجتناب المحارم و تمام السشكر قول العبد: الحمدلله رب العالمین . (4)
كفران نعمت
امام صادق (ع ) فرمود: شكر نعمتها پرهیز از گناهان است و شكر تمام و كامل این است كه بنده خدا بگوید: الحمدلله رب العالمین . - بنابراین اگر انسانی با دست و زبانش ، با قلم و قدمش ، با مال و ثروتش ، و با جاه و مقامش اعمالی را انجام دهد كه مرضی خدا باشد ، او با عمل پاك و منزه خود شكر نعمت را به جای آورده است ، و اگر با یكی از آن نعمتها مرتكب گناه گردد، با آن عمل كفران نعمت نموده است . شكر نعمت دست ، رفع نیازهای زندگی یا دست افتاده گرفتن است و كفران نعمت دست ، دزدی كردن و یا بر سر مظلوم كوبیدن است . شكر نعمت مقام ، حمایت مظلوم و كوتاه كردن دست ظالم است ، و كفران نعمت مقام ، بی اعتنایی به ضعفا و یاری كردن به ستمكاران و زورگویان است . علی (ع ) با نظامیان خود به منزل ذی قار رسید، در آنجا توقف نمود. امام (ع ) نعلین پاره خود را تعمیر می نمود. عبدالله بن عباس به حضورش آمد. به وی فرمود: قیمت نعلین من چیست ؟ عرض كرد قیمتی ندارد:
اقامه عدل و ارزش حكومت
فقال علیه السسلام : و الله لهی احب الی من امرتكم الا ان اقیم حقا او ادفع باطلا (5)
فرمود: قسم به خدا این نعلین بی ارزش نزد من محبوبتر است از حكومت بر شما، مگر آنكه بتوانم از سنگر حكومت استفاده معنوی و الهی بنمایم ، حقی را بر پا دارم یا باطلی را دفع نمایم . اجر شكر گزاری : شكر نعمت در پیشگاه خداوند اجر عبادت دارد و صاحبان نعمت با انجام این وظیفه مقدس از پاداش بزرگ خداوند برخوردار می گردند و این بشارت ضمن روایتی از رسول گرامی (ص ) به شكر گزاران اعلام گردیده است :
شكر عبادت است
عن النبی صلی الله علیه و آله قال ؛: الطاعم الشاكر له من الاجر كاجر الصائم المحتسب و المعافی الشاكر له من الاجر كاجر المبتلی الصابر و المعطی الشاكر له من الاجر كاجر المحروم القانع . . (6)
رسول اكرم صلی اللّه علیه و آله فرموده است : آن كس كه غذا می خورد و سپاسگزار خداوند است ، اجر او همانند پاداش كسی است كه برای خدا و به منظور نیل به ثواب الهی روزه گرفته است ؛كسی كه سالم است و خدا را بر نعمت سلامت شكر می كند، اجر او همانند اجر بیمار با ایمانی است كه برای خداوند در بیماری صبر می كند؛كسی كه از نعمت خداوند برخوردار است و به دگران اعطا می نماید، اجر او همانند اجر تهیدست محرومی است كه برای خدا قانع است و مضیقه زندگی را تحمل می نماید.
گاهی دنیا به كام افراد گناهكار می گردد و پی در پی از نعمتهای گوناگون برخوردار می شوند و تراكم نعمتها را برای خود سعادت می پندارد، غافل از آنكه آن نعمتها غفلتشان را افزایش می دهد و با گذراندن ایام حیات گناه آلودشان ، منازل سقوط را تدریجا می پیماید. قرآن شریف درباره اینان فرموده :
نعمت و افراد غافل
و الذین كذبوا بایاتنا سنستدرجهم من حیث لا یعلمون . (7)
كسانی كه آیات ما را تكذیب می كنند، آنان را به نعمتهای خود متنعم می سازیم و همان نعمتها مایه افزایش غفلتشان می شود و بدون اینكه خودشان بدانند مدارج هلاكت و تباهی را می پیمایند.
عن الصادق علیه السلام انه سئل عن هذه الایة فقال : هو العبد یذنب الذنب فتجدد له النعمة تلهیه تلك النعمة عن الاستغفار من ذلك الذنب . . (8)
از امام صادق (ع ) درباره این آیه سؤ ال شد، فرمود: او بنده ای است كه گناه می كند و نعمت بر وی تجدید می شود و همان تجدید نعمت ، او را غافل می كند و از استغفارش باز می دارد.
صاحبان نعمت برای اینكه خود را بشناسند، از وضع معنوی خویش آگاه گردند، و بدانند كه آیا از افراد غافل اند و مشمول آیه استدراج اند یا نه به این روایت توجه نمایند:
ارزش حمد الهی
عن سنان بن ظریف قال ، قلت لا بیعبدالله علیه السلام : خشیت ان اكون مستدرجا .قال ولم . قال لانی دعوت الله ان یرزقنی دارا فرزقنی ، و دعوت الله ان یرزقنی الف درهم فرزقنی الفا، و دعوته ان یرزقنی خادما فرزقنی خادما. قال فای شی ء تقول ؟ قال اقول : الحمدلله . قال : فما اعطیت افضل مما اعطیت . (9)
سنان بن ظریف می گوید: به امام صادق (ع ) عرض كردم : من خائفم از اینكه مستدرج باشم . فرمود: برای چه ؟ گفتم از خدا خواستم به من خانه ای بدهد خانه داد، خواستم به من صد هزار درهم بدهد هزار درهم داد، خواستم به من خادمی بدهد خادم داد. فرمود: در اجابت این درخواستها چه می گویی ؟ عرض كرد می گویم : الحمدلله . فرمود: عطیه حمدت از آن نعمتهایی كه به تو عطا شده برتر و بالاتر است . - یعنی با توجه به حضرت حق و حمد باری تعالی تو از مستدرجان نیستی ، از خدا غفلت نداری ، و به حساب آن گروه گناهكار و غافل نمی آیی .
نعمتهای تكوینی
جهانی كه در آن زیست می كنیم عالم وسایل و اسباب است و برای پیدایش هر موجودی در نظام آفرینش راه و مجرای خاصی مقرر گردیده كه باید از آن راه و بدان وسیله جامه تحقق بپوشد و به وجود آید. نعمتهای حضرت باری تعالی نیز از مجاری و طرقی كه قضای الهی بر آن تعلق گرفته است به مردم می رسد، با این تفاوت كه مجرای بعضی از نعمتها فقط علل تكوینی و شرایط خاصی است كه در نظام خلقت مقرر گردیده و دست انسان در پیدایش آنها مداخله ندارد، مانند نعمت آفتاب و تابش نور آن كه حیات انسانی و حیات نبات و حیوان وابسته به آن است و نعمتهای بسیاری از این جرم بزرگ كیهانی عاید بشر می گردد و همچنین نعمت باران كه بر اثر تبخیر آب ، تولید ابر و شرایط جوی باران می بارد و آدمی از وجود آب كه مایه حیات او و دیگر موجودات زنده است بهره مند می شود. برای ادای شكر این قبیل نعمتها باید حضرت آفریدگار را كه معطی نعمت است در دل و زبان حمد نمود و از پیشگاه مقدسش درخواست ادامه نعمت داشت . بعضی از نعمتهاست كه مجاری اعطای آنها كسانی از افراد بشرند و به شكلهای مختلف آن نعمتها به وسیله آنان به ما می رسد. در این قبیل موارد شرع مقدس دستور داده كه علاوه بر شكر خداوند كه خالق و معطی اصل نعمت است باید راه وصول به آن نعمت را كه انسانها هستند شكر نمود و مراتب حقشناسی را در مقابل آنان ابراز داشت . حضرت علی بن الحسین علیهما السلام در این باره فرموده است :
و اما حق ذی المعروف علیك فان تشكره و تذكر معروفه و تنشر له المقالة الحسنة و تخلص له الدعاء فیما بینك و بین الله سبحانه فانك اذا فعلت ذلك كنت قد شكرته سرا و علانیة ثم ان امكن مكافاءته بالفعل كافاءته و الا كنت مرصدا له موطنا نفسك علیها. (10)
شكر واسطه نعمت
در رساله حقوق امام سجاد (ع ) چنین آمده است : اما حق كسی كه درباره ات معروفی را انجام نموده و به تو نعمتی داده این است كه او را شكر نمایی و خوبی او را در یادت داشته باشی و آن را بگویی و نشر دهی و درباره او بین خود و و خداوند دعا نمایی و اگر چنین كردی شكر او را در نهان و آشكار بجا آورده ای سپس اگر می توانی نعمت او را تلافی كن و اگر قدرت نداری و نمی توانی منتظر فرصت باش و دل را برای تلافی كردن آن نعمت آماده و مهیا ساز.
در اسلام ، شكر كسی كه واسطه وصول نعمت به ما باشد بسیار مهم شناخته شده و در كنار شكر خداوند كه صاحب نعمت است باید واسطه وصول نعمت را نیز شكر نمود و حق خدمت او را بجا آورد و در این باره روایات بسیاری از اولیای گرامی اسلام رسیده است :
عن علی به موسی الرضا علیهما السلام قال : من لم یشكر المنعم من المخلوقین لم یشكر الله عزوجل . (11)
حضرت علی بن موسی الرضا علیهماالسلام فرموده : كسی كه شكر نعمت مخلوق خدا را ادا نكند شكر خداوند خالق را ادا ننموده و بجا نیاورده است .
شكر خدا و والدین
نعمت حیات و قوایی كه برای ادامه آن لازم است بزرگترین نعمت خداوند برای ماست و باید شكر این نعمت بزرگ را به جا آوریم .
ولی می دانیم كه این نعمت گرانقدر به وسیله پدر و مادر به ما اعطا شده است و اگر آن دو نمی بودند ما به وجود نمی آمدیم . بنابراین طبق دستور اسلام ، وظیفه داریم در نعمت زندگی ، خداوند را شكرگزار باشیم و همچنین پدر و مادر را كه مجرای این فیض بزرگ بوده اند شكر نمائیم . خداوند در قرآن شریف به انسان توصیه نموده است :
ان اشكر لی ولوالدیك . (12)
مرا پدر و مادرت را شكر گزار باش .
شكر متعلم از معلم
علم نیز فیضی است از طرف باری تعالی و باید او را در اعطای این نعمت ، سپاسگزار باشیم ولی می دانیم كه مجرای فیض علم ، معلم است ، اوست كه در مدارج مختلف علمی دست محصل را می گیرد و قدم به قدم به پیشرویش موفق می دارد. بنابراین تمام افراد تحصیلكرده باید آموزگاران ، دبیران ، مدرسین و استادان خود را در هر مرتبه و مقامی كه باشند شكر نمایند:
عن علی علیه السلام قال : اكرم ضیفك و ان كان حقیرا و قم من مجلسك لابیك و معلمك و ان كنت امیرا. (13)
علی علیه السلام فرموده : مهمانت را احترام كن اگر چه او از نظر شخصیت اجتماعی ارزش بزرگ ندارد و همچنین به احترام پدر و معلمت قیام كن و برپا خیز اگر چه فرمانروای جامعه باشی .
برای آنكه بدانیم شكر نعمت مخلوق در پیشگاه باری تعالی تا چه حد ارزنده و مهم است ، باید تمام شنوندگان محترم در روایتی كه از رسول گرامی اسلام (ص به عرض می رسانم كمال دقت و توجه را مبذول دارند و عملا در طول زندگی خود مدلول آن روایت را به كار بندند، پیش از آنكه روز قیامت فرا رسد و محكمه عدل الهی برپا گردد و از غفلتی كه در دنیا نسبت به شكر وسایط نعمتهای الهی داشته اند، سرافكنده شوند و دچار تاءثر و ناراحتی گردند:
اهمیت شكر مخلوق
عن النبی صلی الله علیه و آله قال : یؤ تی بعبد یوم القیامة فیوقف بین یدی الله عزوجل فیاءمر به الی النار. فیقول ای رب ! امرت بی الی النار و قد قراءت القرآن . فیقول الله : ای عبدی ! انی انعمت علیك و لم تشكر نعمتی . فیقول ای رب انعمت علی بكذا، شكرتك بكذا و انعمت علی بكذا فشكرتك بكذا. فلا یزال یحصی النعم و یعدد الشكر. فیقول الله تعالی : صدقت عبدی الا انت لم تشكر من اجریت علیك نعمتی علی یدیه و انی قد آلیت علی نفسی ان لا اقبل شكر عبد بنعمة انعمتها علیه حتی یشكر من ساقها من خلقی الیه . (14)
رسول اكرم صلی اللّه علیه و آله فرمود: بنده ای را در قیامت به پیشگاه الهی می آوردند و خداوند درباره او فرمان عذاب می دهد. عرض می كند بارالها! درباره ام امر به دوزخ فرمودی با آنكه من در دنیا مسلمان و قاری قرآن بودم . خداوند می فرماید: بنده من ! نعمتهایی را به تو دادم و شكر آنها را به بجای نیاوردی . عرض می كند: بارالها! فلان نعمت را دادی ترا شكر كردم ، فلان نعمت را دادی ترا شكر نمودم ، یك به یك نعمتها را می شمرد و از شكرها نام می برد. خداوند می فرماید: بنده من ! راست می گویی ، جز آنكه كسی را كه من به دست او نعمت خود را به تو رساندم شكر نكردی ، و من با خود عهد نموده ام شكر نعمتهایی را كه به بنده ای داده ام نپذیرفتم تا شكر كند كسی را كه نعمت من توسط او به وی رسیده است .
شكر واسطه نعمت علاوه بر اینكه اطاعت از خالق و حقشناسی از مخلوق است ، دارای اثر روانی است و شكرگزار، خود از آن اثر منتفع می گردد.
اثر روانی شكر مخلوق
عن علی علیه السلام قال : شكرك للراضی عنك یزیده رضاء و وفاء و شكرك للساخط علیك یوجب لك منه صلاحا و تعطفا. (15)
علی (ع ) فرموده : آن كس كه به تو نعمت می دهد و شكرش را ادا می كنی اگر قلبا از تو راضی باشد، شكرت بر خشنودی و وفایش می افزاید و اگر بر تو خشمگین باشد، شكر تو موجب صلاح ضمیر و عطوفتش می گردد.
امام سجاد (ع ) در جمله اول دعا كه موضوع سخنرانی امروز است ، در پیشگاه خداوند عرض می كند:
شكری كه اعلام خطر است
و ان اشكر الحسنة ؛بارالها! موفقم بدار كه خوبی را شكر نمایم . ملاحظه می كنید امام (ع ) به گونه ای سخن گفته كه شامل تمام نعمتها می شود، خواه نعمتهایی كه آفریدگار بدون واسطه به او اعطا فرموده و خواه نعمتهایی كه با واسطه دست بشر به وی رسیده است . خلاصه ، شكر نعمت به معنای وسیع خود از وظایف قطعی افراد متنعم است و به صریح قرآن شریف شكر نعمت موجب افزایش آن می گردد و كفران نعمت ، عذاب شدید الهی را در پی دارد. ناگفته نماند كه شكر گزاری در زمینه اعطای نعمت ، بجا و صحیح است ، اما اگر كسی بدون دریافت نعمت زبان به شكرت بگشاید می توانی عمل او را نوعی اعلام خطر تلقی كنی ، زیرا كسی كه روزی بی حساب ترا شكر می كند ممكن است روزی بی حساب ترا شكر می كند ممكن است روزی بی حساب به ذم و بدگوییت زبان بگشاید و این مطلب را حضرت علی (ع ) در عبارت كوتاهی خاطر نشان فرموده است :
من شكر علی غیر احسان ذم علی غیر اساءة (16)
كسی كه بدون احسان ترا شكر می گوید، بدون بدی نیز ترا مذمت می كند.
امام سجاد (ع ) در جمله دوم دعا كه موضوع سخنرانی امروز است به پیشگاه خداوند عرض می كند:
و اغصی عن السیئة : بارالها! به من توفیق عنایت فرما كه از بدی ها چشم پوشی نمایم .
درس حسن نظر
یكی از برنامه های انسان سازی در مكتب آسمانی پیغمبران این بود كه به پیروان خود درس حسن نظر می دادند، به آنان می گفتند: جهان و جهانیان را از دیدگاه خوشبینی بنگرید و از عیبجویی و سوء نظر اجتناب نمایید و این درس انسانی از خلال بعضی از روایات استفاده می شود:
روی ان عیسی علیه السلام مر و الحواریون علی جیفة كلب . فقال الحواریون : ما انتن ریح هذا الكلب . فقال عیسی (ع ) ما اشد بیاض اسنانه . (17)
حضرت عیسی بن مریم در رهگذر با حواریون از كنار سگ مرده ای عبور كردند. حواریون از تعفن و بوی بد آن لاشه سخن گفتند، اما حضرت عیسی (ع ) فرمود: چقدر دندانهایش سفید است از جمله صفات حضرت باری تعالی آشكار نمودن خوبی ها و پوشاندن بدی ها است :
تشبه به كامل
یا من اظهر الجمیل و ستر القبیح : اگر انسانی بتواند این دو صفت بزرگ را تمرین كند و خویشتن را به آن دو متخلق سازد، او به كامل مطلق یعنی ذات اقدس الهی تشبه یافته است و امیر المؤ منین (ع ) از این مزیت و كمال ، برخوردار بود:
عن علی بن ابیطالب علیه السلام انه قال : لو وجدت مؤ منا علی فاحشة لسترته بثوبی او قال علیه السلام بثوبه . (18)
علی (ع ) فرمود: اگر مؤ منی را در حال گناه مشاهده كنم او را با لباس خود می پوشانم ، یا آنكه فرموده است با لباس خودش می پوشانم . اولیای گرامی اسلام درباره سیئات یا كارهای بد از ابعاد مختلف سخن گفته و در هر بعدی وظیفه اسلامی و انسانی پیروان خود را بیان نموده است . در جایی كه دیگری به شما نیكی كند وظیفه شما شكرگزاری اوست و این مدلول جمله اول دعای امام سجاد (ع ) موضوع سخنرانی امروز است : و ان اشكر الحسنة .
در جایی كه دیگری به شما بد كند وظیفه كرامت خلق شما چشم پوشی و نادیده گرفتن بدی اوست و این دستور، مدلول جمله دوم دعای حضرت سجاد (ع ) در بحث امروز است : و ان اغضی عن السیئة . در جایی كه شما موفق شدید به دگری احسان نمایید، خداوند را بر این موفقیت حمد كنید و شكر او را در كار نیكی كه انجام داده اید بجای آورید. در جایی كه شما دچار لغزش گردیدید و نسبت به دگری بد كردید، استغفار كنید و از پیشگاه خداوند طلب آمرزش نمایید، و این مدلول حدیث امام صادق (ع ) است :
عن ابی عبدالله علیه السلام قال : اذا احسنتم فاحمدو الله و اذا اساءتم فاستغفرو الله . (19)
در جایی كه از دگری به شما نعمتی رسیده آن را همواره به خاطر داشته باشید و از یاد نبرید، جایی كه شما به دگری خدمت نموده اید و به وی نعمتی داده اید آن را فراموش كنید مبادا موقعی بر سرش منت بگذارید و اجر خود را در پیشگاه پروردگار عالم از میان ببرید و این نیز مدلول حدیثی از امیرالمؤ منین است :
عن علی علیه السلام قال : اذا صنع الیك معروف فاذكره و اذا صنعت معروفا فانسه . (20)
بزرگواری های اخلاقی
در جایی كه شما به دگری احسان می كنید و او را از اعطای خویش برخوردار می سازید، بكوشید در كیفیت احسان ، نكاتی را كه حضرت صادق (ع ) ضمن حدیثی تذكر داده است رعایت كنید و بدین وسیله عمل نیك خود را در پیشگاه حضرت باری تعالی گرانقدر نمایید. عن ابیعبدالله علیه السلام قال : راءیت المعروف لا یصلح الا بثلاث خصال : تصغیره و تستیره و تعجیله . فانك اذا صغرته عظمته عند من تصنعه الیه ، و اذا سترته تممته ، و اذا عجلته هناته . (21)
امام صادق (ع ) فرموده : صلاح و شایستگی عمل معروف را وابسته به سه چیز می بینم : كوچك شمردن ، پنهان داشتن ، و تعجیل در انجام آن . چه وقتی عطای خود را كوچك شمردی آن را در نظر گیرنده عطا بزرگ نموده ای ، وقتی خدمت خود را پنهان داشتی نعمت را تتمیم و تكمیل كرده ای ، و چون در انجام خدمت عجله نمایی آن را بر گیرنده نعمت گوارا ساخته ای .
تشویق منعم
شكر حسنات و چشم پوشی از سیئات در جوامع بشری دارای فواید روانی و آثار عملی است و هر یك در جای خود می تواند نتیجه مفیدی به بار آورد. شكر نعمت مایه تشویق منعم است ، در وی اثر روحی می گذارد و او را به علاقه و رغبت بیشتری به خدمات اجتماعی وا می دارد؛بعلاوه ، دگران را نیز به راه نیكوكاری سوق می دهد و بر تعداد خدمتگزاران می افزاید و در نتیجه ، جامعه از تعاون و رفاه بیشتری برخوردار می گردد. برعكس ، بی تفاوتی در مقابل احسان و خودداری از شكر منعم مایه دلسردی و یاءس می شود و خدمتگزاران را در ادامه خدمت بی رغبت می نماید. اثر مفید تشویق منحصر در شكر منعم و خدمتگزاری اهل احسان نیست ، بلكه تشویق می تواند محصل خردسال و جوان را در رشته درس خواندن ، كارمند دولت را در وظایف اداری و نیروهای مسلح را در دفاع از كشور، بیش از پیش دلگرم نماید و آنان را با جدیت زیادتری در ادامه كار وادار می سازد. حضرت امیرالمؤ منین (ع ) ضمن عهدنامه خود تشویق نظامیان خدمتگزار و نام بردن از خدمات آنان را اكیدا به مالك اشتر، والی مصر، توصیه فرموده و این مطلب را در خلال این بیان خاطر نشان ساخته است :
و واصل فی حسن الثناء علیهم و تعدید ما ابلی ذو و البلاء منهم ، فان كثرة الذكر لحسن افعالهم تهز الشجاع و تحرض الناكل . (22)
همواره از نظامیان خدمتگزار به نیكی یاد كن و كارهای بزرگی را كه انجام داده اند به شمار آور؛چه زیاد نام بردن از كارهای نیك آنان افراد شجاع را تحریك می كند و اشخاص سست را ترغیب می نماید و به تحرك و فعالیت وادار می سازد.
ضرر حق ناشناسی
برای آنكه بدانیم حق شناسی از منعم در آیین مقدس اسلام تا چه حد محبوب و مورد توجه است ، می توانیم در سخنان اولیای دین كه درباره كفران نعمت گفته اند، دقت نماییم تا متوجه شویم كه حق ناشناسی از معروف چه اندازه در اسلام مورد بغض و بدبینی است :
عن ابیعبد الله علیه السلام قال : لعن الله قاطعی سبیل المعروف و هو الرجل یصنع الیه المعروف فیكفره فیمنع صاحبه ان یصنع ذلك الی غیره .(23)
امام صادق (ع ) فرموده : خدا لعنت كند كسی را كه قطع راه معروف می نماید و مانع احسان نیكوكار می گردد؛او مردی است حق ناشناس ؛به وی احسان می شود، نعمت منعم را كفران می نماید و بر اثر این عمل ناروا راه خیر را سد می كند و مانع آن می گردد كه نیكوكار در مورد شخص دگری قدم بردارد و كار معروفی را درباره او انجام دهد.
منشاء كرامت خلق
چشم پوشی از سیئه مانند شكر حسنه دارای اثر مفید روانی و اجتماعی است ؛شكر حسنه ، اهل معروف را در راه خیر تشویق می كند و كسانی را كه اهل معروف نیستند به این راه سوق می دهد. چشم پوشی از سیئه نیز می تواند زمینه كرامت خلق شود و آدمی به سجیه عفو و اغماض گرایش یابد و اگر چشم پوشی نشود چه بسا پی گیری از یك سیئه سیئات بسیار گردد، مایه تشاجر و اختلاف شود، و ممكن است در مواقعی كار تشاجر به مفاسد ندامت بار و غیر قابل جبران منتهی گردد.
در پایان بحث شكر نعمت ، لازم می داند نكته ای را به عرض شنوندگان محترم برساند، امید است مفید و سودمند افتد. امام سجاد (ع ) در جمله اول دعای مورد بحث امروز در پیشگاه خداوند عرض می كند:
انفاق مسرفانه
و ان اشكر الحسنة : بارالها! موفقم بدار كه نیكی را شكرگزار باشم . به كار بردن كلمه حسنه در زمینه اعطای نعمت روشنگر این مطلب است كه انفاق مالی اگر بجا و نیكو باشد سزاوار شكر است و باید از عمل منعم قدردانی نمود، اما اگر انفاق ، نابجا و در غیر مورد باشد، نه تنها شایسته شكر نیست بلكه ممكن است در پاره ای از موارد بر اثر اسراف و تضییع مال شایان توبیخ باشد. گاه شخص شهرت طلب و خودخواه مجلس ضیافتی تشكیل می دهد و از جمعی دعوت می كند، هدفش از این دعوت ، پذیرایی دوستانه و ضیافت برادرانه نیست بلكه می خواهد خود را نشان بدهد و خویشتن را بلند آوازه نماید. از این رو در تهیه غذا و كیفیت آن افراط می كند و به اسراف و زیاده روی دست می زند و چون طعام تهیه شده چندین برابر نیاز مهمانان بوده ، پس از پذیرایی قسمت اعظم غذا در سفره باقی می ماند و بدبختانه بیشتر غذای باقی مانده در ظروف زباله ریخته می شود و تبذیر و اسراف نعمت به میان می آید. این قبیل انفاقها را شرع مقدس ، احسان نمی داند و انفاق كننده استحقاق شكر ندارد.
برای آنكه این مطلب هر چه بهتر روشن شود، در اینجا قسمتی از روایت حضرت مولی الموحدین ، امیرالمؤ منین ، علی علیه السلام را كه در خصوص امر مال و چگونگی صرف آن توضیح داده و شیعیان خود را آگاه فرموده است ، تقدیم شنوندگان محترم می نماید.
من كان فیكم له مال فایاه و الفساد، فان اعطاءه فی غیر حقه تبذیر و اسراف و هو یرفع ذكر صاحبه فی الناس ویضعه عند الله و لم یضع امرء ما له فی غیر حقه و عند غیر اهله الا حرمه الله شكرهم و كان لغیره ودهم فان بقی معه منهم بقیة ممن یظهر امرء ماله فی غیر حقه و عند غیر اهله الا لم یكن له من الخط فیما اتی الا محمدة اللئام و ثناء الاشرار مادام علیه منعما مفصلا. فمن كان منكم له مال فلیصل به القرابة و لیحسن منه الضیافة و لیفك به العانی و الاسیر و ابن السبیل فان الفوز بهذه الخصال مكارم الدنیا و شرف الاخرة . (24)
رفعت ریاكارانه
كسی از شما كه دارای مال و ثروت است بپرهیزد از فساد، چه آنكه اعطای مال در غیر مورد تبذیر است و اسراف و این عمل ناروا یاد صاحبش را بین مردم زیاد می كند و نامش را بالا می برد، ولی نزد باری تعالی او را پست می كند و موجب انحطاطش می گردد و هیچ انسانی مال خود را در غیر حق و در مورد افراد نااهل صرف نمی كند، مگر آنكه خداوند او را از شكرگذاری دریافت كنندگان به جای مانده باشد و زبان به شكر و خیر خواهی صاحب مال بگشایند، هدفشان چاپلوسی و دروغگویی است و هیچ فرد متمكن ، مال خود را در غیر حق و برای نااهل صرف ننموده مگر آنكه نصیبش از آن پرداخت نابجا و بی مورد، ستایش فرومایگان و مدح اشرار بوده ، آن هم نه همیشه و به طور دائم بلكه تا وقتی كه نعمت منعم را دریافت می كنند و از فضل و عنایت او برخوردارند.
صرف مال در مجاری صحیح
سپس علی (ع ) به دوستان خود فرمود: هر یك از شما كه دارای مال است آن را در راه صله رحم یا مهمانی نیكو و پسندیده صرف نماید یا آنكه مال خود را در راه نجات و رهایی كسانی كه در رنج و تعصب اند یا آنكه اسیر یا ابن السبیل اند به كار گیرد و موجبات آزادی و رفع گرفتاری آنان را فراهم آورد كه دست یافتن به این خصال حمیده ، مایه كرامت و بزرگواری دنیا و موجب شرف و فضیلت در عالم آخرت است .